İslam Sanatlarında Geometrik Desenler ve Süslemeler

Dr. Ercan Mensiz

İslami tarihi binaların hemen her köşesini bezeyen geometrik süsleme desenleri hiç dikkatinizi çekti mi? Eğer çekmedi ise ilk fırsatta özel dikkat göstermenizi öneririz. Öte yandan eğer dikkatinizi celbetti ise bu desenlerin yüzyıllarca önce nasıl çizildiğini hiç düşündünüz mü? Hepsi olmasa da çoğu simetriktir ve çoğunda temel çok uçlu yıldızlardır.

Bu desenler hakkında en gizemli taraf tam olarak nasıl çizildikleridir. Yüzyıllar önce en muhtemelen bu amaçla kullanılan aygıtlar bir cetvel ve bir pergeldir. O zamanlar açıölçer aygıt bulunduğuna dair delil yoktur. Bu desenleri çizen sanatkarlar tekniklerini profesyonel bir sır olarak saklamışlardır ki bize detaylar ulaşmamıştır. Üstelik bu sanatkarların eğitimli olduklarına dair de bilgi yoktur. İlginç olarak yakın zamanlarda bazı batılı araştırmacılar bu desenlerden en azından bazılarının bir cetvel ve pergelle nasıl çizilebileceğini göstermişlerdir. Ancak o sanatkarların aynı teknikleri kullanıp kullanmadıkları bilinmemektedir. Öte yandan pek çok kompleks desen için zikredilen aygıtlarla çizim keşfedilmeyi beklemektedir ve şu an için esrarını korumaktadır. Düzlemsel desenleri bir yana bırakırsak kubbeler gibi eğrisel yüzeylere bu desenlerin nasıl çizildiği daha da hayret vericidir.

İslam kaynaklı geometrik süslemeler Endülüsden Hindistan ve OrtaaAsya’ya kadar geniş bir coğrafyada kendini gösterir. Bu süslemeler batılı bilim adamlarının çok ilgi alanına girse ve okul ders kitaplarında yer verseler de Türk ve İslam dünyasından ne kadar az ilgi görmüştür. İnternette Türkçe “geometrik süsleme” araması çok az sonuç verirken İngilizce “İslamic geometric” araması İngilizce sayısız site getirir ve ilaveten İngilizce çok sayıda kitap ve makaleye de rastlanır. Diğer dillerdeki durumları bilmiyorum.

Türkçe aramalar sizi sayın Yıldız Demiriz’in “İslam Sanatında Geometrik Süsleme” kitabına ulaştırabilir. Bu kitap nadir ve ciddi bir envanter analizi olarak kalmaktadır. İçeriğinde yüzlerce desen vardır. Sayın Demiriz’i eseri bize yol gösterdiği için kutluyorum. Biz bu kitabı bir kitapçıda görür görmez aldık. O sıralar hat sanatında vektörel çizimler üzerine yoğunlaşmıştık. Sonraları çok kaynaktan bulduğumuz desenleri vektörel olarak çizme planları yapmaya başladık ama projeyi gerçekleştirmek için kendimizi yeterli görmediğimizden uzun bir sure beklemede kaldık. Sonunda gün geldi çattı ve geometrik desenleri bir hobi çatısı altında vektörel olarak çizmeye başladık.

Çizimlerimiz 10, 50, 100 derken bu desenleri tasarlayan sanatkarlara hayranlığımız daha da artmaya başladı. Temel geometri bilgimize ve bilgisayarın yardımına rağmen bir desenin yapısını analiz etmek bazen çok zaman aldı. Fakat yaptığımızda aldığımız haz tarif edilir gibi değildir. Bazen bir kare temelin tekrarı gibi görünen bir desen aslında o karenin sekizde birinin çapraz, yatay ve dikey tekrarından oluşmaktaydı. Bazen de yıldızlardan ve çokgenlerden oluşuyor gibi görünen bir desen aslında uygun açılarda tekrar eden bir kırık çizgiden oluşuyordu.

Bu desenleri inceleyen herkes farklı detayları tesbit edebilir. Modüllerin sonsuz tekrarı kare ızgaralara veya düzgün altıgenlere dayalıdır. Burada şunu hatırlamak gerekir ki düzgün bir altıgen altı adet eşkenar üçgenden oluşur. Bu şekildeki üçgen ızgaralar da sıklıkla kullanılmıştır.

Amacımız bu desenlere adanmış bir web sitesi yapmak ve onları tanıtmaktı. Profesyonel bir mimar olmadığımız için binaları bu desenlerle dekore etmede direk rol alamayız ama belki mimarları cezbedebiliriz. Anlamlı destek alırsak neden olmasın? Kendi çapımızda dünyada ilk kez bu desenlerle duvarlara asılacak kesme&yapıştırma tablolar da yapıyoruz. Biz çizimlerimizi altın rengi folyodan kesiyoruz, soyuyoruz ve koyu renkli zeminlere yapıştırarak tablolarımızı üretiyoruz ki, baskı değillerdir. Gelin bu desenleri yaşatalım ve onları ilk tasarlayan sanatkarların ruhları da şad olsun.

Dr. Ercan MENSİZ

Not: Çizimlerimiz yoğun araştırmalar sonucu ulaştığımız desenlere dayalıdır fakat tamamı vektörel olarak tekrar çizilmiştir.

İslam sanatlarından geometrik desenlerden çizdiğimiz bini aşkın desenden yaklaşık onda birini aşağıdaki linkde bulabilirsiniz, daha kompleks çizimlerimizi de ileride sayfamıza eklemeyi umuyoruz:
www.islamicpatterns.org